Tlhamego ya ditšini le pharologantšho ya tlhamego ya ditšini tša dilentereisi tša ensete (Ensete ventricosum) tše di šomišwago go dihlare tša setšo (mešunkwane) e swana le pharologantšho ye e hwetšwago go dilentereisi tša setatšhe

Tshedimošo ya mathomong:

 Ensete (Ensete ventricosum) ke sebjalo se se šomišetšwago merero ya go fapafapana se se bjetšwego ka bontši ka borwa le borwabodikela bja naga ya Ethiopia go jewa ke batho, go fepa diphoofolo le faeba.

E na le mohola go tšhireletšo ya dijo le bophelo bja dinagamagae go dimilione tše 20 tša batho.

Dilentereisi tša ensete tše mmalwa tše di farologanego di bjaletšwe go ka šomišetšwa mehola ya tšona ya dihlare tša setšo.

Diphetogo tša leago le ekonomi le go nyamelela ga tsebo ya tša tlhago di ka hlola go phuhlama ga dilentereisi tše bohlokwa tše di šomišetšwago go dira dihlare le pharologantšho ya tlhamego ya ditšini ye e amanago le tšona.

Le ge go le bjalo, gabjale ga go tsebje ge e ba dilentereisi tše di šomišetšwago go dira dihlare di farologanywa ka tlhamego ya ditšini le dilentereisi tše dingwe.

Mo, re hlatholla pharologantšho ya tlhamego ya ditšini tša dilentereisi tša diensete tše di šomišetšwago go dira dihlare go thekga pabalelotlhago ya makgonthe le tšhomišo ya pharologantšho ya tšona.

Dipoelo:

 Re lekotše pharologantšho ya tlhamego ya ditšini ya dilentereisi tša ensete tše 51 moo tše 38 go begilwego gore di na le mohola mererong ya go dira dihlare.

Go lemogilwe palomoka ya tlhamegotšini tše 38 go kgabaganya mafelo a SSR a 15.

AMOVA e utollotše gore 97.6% tša palomoka ya pharologantšho ya tlhamego ya ditšini e magareng ga dimela tše di nago le FST ya 0.024 magareng ga dilentereisi tše di šomišetšwago go dira dihlare le tše di sa šomišetšwego go dira dihlare.

Mohlare wo o kgomaganego le wa moagišane o bontšhitše dihlopha tše nne tša go kgaogana tšeo di sa laetšego kamano go mehola ya tšhomišo ya dilentereisi.

Tshekatsheko ya kgokaganyo ya motheo le yona e tiišeditše go se be gona ga tlhopho ye e bonagalago magareng ga dihlopha, ye e bontšhago pharologantšho ya fasana magareng ga dilentereisi tše di šomišwago go dira mešunkwane le tšeo di nago le mehola ye mengwe.

Mafetšo:

 Re utollotše gore dilentereisi tša ensete di be di hlophilwe gotee go sa lebelelwe mohola wa tšhomišo ya tšona, di sa laetše bohlatse bja pharologantšho ya tlhamego ya ditšini magareng ga diensete tše di bjaletšwego mešomo ya ‘go dira dihlare’ le dilentereisi tše di sa šomišetšwego go dira dihlare.

Se se šupa gore dibopego tša ensete ye e šomišetšwago go dira dihlare di ka ba le mellwane ya palo ye nnyane kudu ya ditlhamegotšini, e lego setšweletšwa sa kgokagano le tikologo goba tlwaetšo ya taolo, goba go se begwe ka tshwanelo gannyane.

Dinyakišišo di fana ka tshedimošo ya motheo yeo e hlohleletšago dinyakišišo tše di tseneletšego mabapi le go utolla boleng bja go šomišetšwa go dira dihlare bja dilentereisi tše tša go ikgetha.

Badudi ba Ethiopia ba kgona go farologanya mehutahuta ya ensete ka tebelelo ya mahlo, eupša go ya ka tlhamego ya ditšini, mehuta ye ya go wela ka legorong la dipanana e swana kudu

Ensete, ke sebjalo se bohlokwa seo se jewago ebile se šomišwa bjalo ka sehlare sa setšo seo se swanetšego go šireletšwa, se na le mehuta ya go fapafapana go ya ka badudi ba naga ya Ethiopia, eupša banyakišiši ba hweditše dipharologantšho tše mmalwa tša tlhamego ya ditšini magareng ga “dilentereisi” tše.

 “Dilentereisi” ke mehutahuta ya dimela goba diphoofolo yeo pharologantšho ya tšona e ka lemogwago ka tebelelo ya mahlo.

Ka nageng ya Ethiopia, dilentereisi tša ensete tša go fapafapana di šomišwa bjalo ka dihlare tša setšo tša go kgomaganya marapo ao a robegilego, go alafa bolwetši bja sebete, goba go alafa letšhollo.

Tše dingwe di šomišwa bjalo ka dijo, go fepa diphoofolo le faeba – semela ga se bjalelwe dienywa tša sona, eupša go ka jewa dikarolo tše dingwe tša kutu ya sona.

Ka madimabe, ensete ye e šomišetšwago go dira dihlare e kotsing ye kgolo kudu ya go ka nyamelela bjalo ka sebjalo, ge e bapetšwa le mehutahuta ye mengwe ya dimela tše di bjalwago ka nageng go jewa ka lebaka la diphetogo tša leago le ekonomi le go nyamelela ga tsebo ka ga ditšweletšwa tša tlhago.

 Dinyakišišo tša peleng mabapi le ensete di beile šedi go dimela tše di tšwago mafelong ao a itšego, eupša ka dinyakišišong tše, banyakišiši ba beile šedi ye kgolo go pharologantšho ya tlhamegotšini tša diensete tše di šomišetšwago go dira dihlare, gammogo le dikamano tša tlhamego ya ditšini magareng ga dilentereisi.

Ka go kwešiša bokaone ditlhamegotšini tša ensete, ditsebi tša mahlale di ka tšea diphetho tša maleba di na le tsebo ye kaone ya pabalelotlhago go boloka dimela tše tša go šomišetšwa merero ya setšo le tša go šomišetšwago mehola ye mengwe.

 Go hlaola dilentereisi tše bohlokwa, banyakišiši ba rerišane le diputswa tša motse ditikologong tše nne tše di fapafapanego ka nageng ya Ethiopia.

Ba bapeditše ditlhamegotšini magareng ga dilentereisi tše tša go šomišetšwa go dira dihlare le go sampole ya dilentereisi tše di sa šomišetšwego go dira dihlare eupša di šomišwago bjalo ka dijo.

 Sa go kgahliša, banyakišiši ba utollotše gore le ge go be go na le dipharologantšho magareng ga dimela tša go fapafapana, dimela tša ensete tše di tšweletšago dijo le tše go dirwago dihlare ka tšona di be di sa tloge di farologana kudu go lebeletšwe tlhamego ya ditšini magareng ga tšona.

Le gona go be go se na bohlatse bjo bo laetšago gore dilentereisi tše di nago le maina a go fapafapana a ka nageng, eupša di šomišetšwa go alafa bolwetši bjo swanago, di wela go dihlopha tše di farologanego tša tlhamego ya ditšini.

Ge go le bjalo, banyakišiši ga se ba lemoga dikamano tše di swanetšanago tša tlhamego ya ditšini magareng ga dimela tše di tsebjago ka leina le le itšego la setšo, se se šupa gore badudi ba motse ba na le bokgoni bjo bo makatšago bja go hlaola ka tebelelo ya mahlo, le go farologanya magareng ga dilentereisi tše itšego.

 Dikutollo tše di tlaleletša tsebo ye e golelago pele ka ga ditlhamegotšini tša ensete, yeo e thušago go maitekelo a pabalelotlhago a go laetša pharologantšho magareng ga dilentereisi tše di nago le mohola go merero ya kalafo.

Tshedimošo ye ya tlhamego ya ditšini e ka thuša le banyakišiši ba bangwe go utolla dibopego tša diensete tše di šomišetšwago go dira dihlare ka moso.

 Banyakišiši ba šišintše mabaka a mmalwa ao a ka kgonagalago a go swana ga tlhamego ya ditšini tšeo ba di hweditšego.

Mohlala, go na le kgonagalo ya gore dimela ka moka tša ensete di na le kelo ye e itšego ya boleng bja go kgona go alafa, eupša dilentereisi tše dingwe di ratelwa merero ya setšo.

Gape go na le kgonagalo ya gore boleng bja go kgona go alafa ga dimela tše dingwe bo sepelelana le tikologo ya tšona, moo dimela di bago le dibopego tša moswananoši tša go kgona go alafa fela ka fase ga maemo a a itšego a kgodišo.

Ka moso, go bapetša dibopego tša payokhemikhale tša dilentereisi tša go fapafapana go ka fana ka kwešišo ye e tseneletšego go mohola wa tšona wa go kgona go alafa.

Dinyakišišo tše di bopile karolo ya tšhomišano ye kgolo magareng ga banyakišiši ba UK bao ba lego ka Afrika tšeo di nepilego go kaonafatša tšhireletšo ya dijo le go kwešiša bokgoni bja kalafo bja semela sa ensete.